ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ετών… δέκα!

Ηταν 27 Φεβρουαρίου του 1997 όταν η επιστημονική επιθεώρηση «Nature» (τεύχος 385, σελ. 810-813) φιλοξένησε το άρθρο του Ιαν Γουίλμουτ (Ian Wilmut) και των συνεργατών του με τίτλο «Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells» («Βιώσιμα έμβρυα προέκυψαν από εμβρυϊκά και ενήλικα κύτταρα θηλαστικού»). Στο άρθρο περιγράφονται οι τεχνικές λεπτομέρειες οι οποίες οδήγησαν στη γέννηση της Ντόλι, ενός προβάτου-αντιγράφου άλλου ενήλικου προβάτου. Το επιστημονικό συμπέρασμα από τον πειραματισμό του Γουίλμουτ και των συνεργατών του, ο οποίος πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Ρόσλιν (Roslin Institute) στη Σκωτία, είχε να κάνει με το DNA και πώς αυτό διατηρείται ακέραιο στους διάφορους τύπους κυττάρων (οπότε και μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να αξιοποιηθεί η περιεχόμενη σε αυτό πληροφορία για τη γέννηση ενός ατόμου). Ωστόσο το ενδιαφέρον του κοινού δεν εστιάστηκε στο επιστημονικό συμπέρασμα, αλλά στους δρόμους που ανοίγονταν από αυτό: σήμαινε άραγε η γέννηση της Ντόλι την αρχή για την κλωνοποίηση ανθρώπων; Τα σενάρια για δημιουργία κλωνανθρώπων με ποταπά ένστικτα ήταν μόνο ένα μέρος της υστερίας που προκάλεσε το άρθρο και η οποία διήρκεσε χρόνια. Σήμερα που η υστερία έχει πια καταλαγιάσει, αξίζει να δούμε το μεγάλο αυτό επιστημονικό επίτευγμα με την αποστασιοποίηση που επιτρέπει το πέρασμα μιας δεκαετίας.

Σενάρια ανθρωπο-κλώνων

«Η ενηλικίωση ενός από αυτούς τους πρώτους ανθρώπινους κλώνους θα πρέπει να είναι ένα πολύ τρομερό γεγονός, πράγμα το οποίο φαίνεται πως ήδη έχουν εκτιμήσει οι εκδότες περιοδικών. Ενας από αυτούς είχε στο εξώφυλλο πολλαπλά αντίγραφα του Ρίνγκο Σταρ, ενώ κάποιος άλλος πολλαπλά αντίγραφα της σεξοβόμβας της εποχής μας Ράκελ Γουέλς. Δεν απαιτείται μεγάλη φαντασία για να αντιληφθεί κανείς ότι διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικές φαντασιώσεις και ότι μερικοί ονειρεύονται την ύπαρξη αμέτρητων ανθρώπων με τα χαρίσματα του Πικάσο ή του Φρανκ Σινάτρα. Και θα μπορούσαν μονάρχες, όπως ο Σάχης της Περσίας, οι οποίοι γνωρίζουν ότι δεν μπορούν να έχουν αρσενικό διάδοχο, να εξετάσουν την πιθανότητα να αποκτήσουν κάποιον που θα διαθέτει τη δική τους ακριβώς γενετική σύσταση;». Το παραπάνω απόσπασμα από άρθρο του Τζέιμς Γουάτσον (James Watson, διαλεύκανε τη δομή του DNA μαζί με τον Φράνσις Κρικ) αναφέρεται σε ευρέως διαδεδομένα σενάρια κλωνοποίησης αλλά, όπως εύκολα διαπιστώνει κανείς από τις αναφορές στα πρόσωπα της επικαιρότητας, δεν μπορεί να γράφτηκε πριν από μόνο δέκα χρόνια. Πράγματι, το άρθρο (το οποίο περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Γουάτσον «Α passion for DNA. Genes, Genomes and Society», εκδόσεις Cold Spring Harbor, 2000) γράφτηκε το 1972. Με τι αφορμή; Τα πειράματα των βρετανών γιατρών Εντουαρντς και Στέπτοου (R. G. Edwards και Ρ. S. Steptoe), τα οποία μερικά χρόνια αργότερα οδήγησαν στη γέννηση της Λουίζ Μπράουν, του πρώτου «παιδιού του σωλήνα»!

Οπως πολύ καλά γνωρίζουμε όλοι σήμερα, ο πρωτοποριακός για την εποχή του πειραματισμός των φωτισμένων βρετανών επιστημόνων οδήγησε στη γέννηση εκατομμυρίων παιδιών, αλλά κανενός κλώνου. Είκοσι πέντε χρόνια μετά η γέννηση της Ντόλι ξύπνησε τους ίδιους φόβους που είχε γεννήσει η δημοσίευση των πειραμάτων των Εντουαρντς και Στέπτοου και προκάλεσε τις ίδιες αντιδράσεις στον Τύπο: πολλοί θυμόμαστε ακόμη τους εκφωνητές δελτίων ειδήσεων αμερικανικών τηλεοπτικών δικτύων να «κλωνοποιούνται» στις οθόνες μας με τη βοήθεια της τεχνολογίας, αλλά και τα πύρινα άρθρα που προανήγγελλαν την εμφάνιση στρατιών κλωνανθρώπων και όχι μόνο. Και όλα αυτά παρά το γεγονός ότι στο άρθρο του Γουίλμουτ και των συνεργατών του δεν αναφερόταν πουθενά η λέξη «κλώνος»! Η ανάλυση των παραγόντων που προκάλεσαν αντιδράσεις όπως οι παραπάνω ξεφεύγει από τους στόχους του συγκεκριμένου άρθρου, και πιθανότατα και της ειδικότητάς μας. Θεωρούμε όμως ότι ως πολίτες του παγκοσμιοποιημένου χωριού που τείνει να γίνει ο πλανήτης μας έχουμε δικαίωμα στην κριτική για θέματα όπως η κλωνοποίηση, που μπορούν να επιφέρουν δραματικές αλλαγές στη ζωή μας.

Κοινωνικός σεισμός

Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι επιστήμονες που δημιούργησαν την Ντόλι δεν ήταν προετοιμασμένοι ούτε για τις αντιδράσεις του κοινού, ούτε όμως και για τις αντιδράσεις κάποιων μελών της επιστημονικής κοινότητας. Ο Ιαν Γουίλμουτ, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο «Βήμα» τον Σεπτέμβριο του 2001, σημείωνε: «Η Ντόλι γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1995 και την παρουσιάσαμε τον Φεβρουάριο του 1997. Στον χρόνο που μεσολάβησε είχαμε τη δυνατότητα να σκεφθούμε τι άλλαξε το επίτευγμα αυτό. Ομολογώ όμως ότι δεν συνειδητοποίησα την έκταση ούτε των επιστημονικών ούτε των προσωπικών συνεπειών αυτής της ανακοίνωσης» και «Εξι εβδομάδες μετά την ανακοίνωση της δημιουργίας της Ντόλι, βρισκόμουν σε προγραμματισμένες διακοπές με τη σύζυγό μου. Η ζωή μου είχε υπάρξει εντελώς χαοτική για ενάμιση μήνα και, καθώς περπατούσαμε στην παραλία, της είπα να μην ανησυχεί και πολύ και πως σε έξι μήνες όλοι θα είχαν ξεχάσει το γεγονός και η ζωή μας θα ξαναγύριζε στους κανονικούς ρυθμούς της. Επεσα εντελώς έξω σε αυτή την πρόβλεψη».

Ας μη βιαστούμε όμως να καταδικάσουμε τον Ιαν Γουίλμουτ ως κοινωνικά αφελή, όταν την ίδια αφέλεια φαίνεται ότι έδειξε ολόκληρη η επιστημονική κοινότητα: τον Αύγουστο του 2001 η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ συγκάλεσε ειδικούς από όλον τον κόσμο προκειμένου να συζητηθούν «Οι επιστημονικές και ιατρικές παράμετροι της ανθρώπινης κλωνοποίησης». Στο ίδιο τραπέζι κάθησαν και ως εκ τούτου εξισώθηκαν επιστήμονες και τσαρλατάνοι, καθώς η Ακαδημία όφειλε να είναι δημοκρατική. Περιττό να πούμε ότι πρωταγωνιστές της συζήτησης αναδείχθηκαν τρία πρόσωπα που δήλωναν πως είχαν ήδη ξεκινήσει επιτυχώς πειράματα κλωνοποίησης ανθρώπων. Μάταια οι επιστήμονες κύρους προσπαθούσαν να καταδείξουν τους τεράστιους κινδύνους που ενείχε η απόπειρα κλωνοποίησης ανθρώπων: οι κάμερες ήταν σταθερά εστιασμένες σε εκείνους που δήλωναν ότι είχαν επιλύσει κάθε πρόβλημα και έδιναν ημερομηνίες αναμενόμενης γέννησης κλωνανθρώπων. Ξέρουμε σήμερα ότι οι ημερομηνίες ήλθαν και παρήλθαν, ορίστηκαν νέες και παρήλθαν και αυτές, χωρίς ποτέ να γεννηθεί ένας ανθρώπινος κλώνος. Εξάλλου τη δυσκολία του εγχειρήματος την είχαν τονίσει όλοι οι συνετοί. Το είχε πει και σ’ εμάς ο Ιαν Γουίλμουτ: «Είναι πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στην κλωνοποίηση, αν κάνεις το ίδιο πράγμα 100 φορές, παίρνεις 100 διαφορετικά αποτελέσματα. Φυσικά αυτό είναι αναμενόμενο στα βιολογικά συστήματα, τα οποία, εν αντιθέσει με τα μηχανικά, εμπεριέχουν την ποικιλομορφία. Εξετάζοντας το θέμα αμιγώς επιστημονικά, αφήνοντας δηλαδή κατά μέρος τα πολλά ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν, θεωρώ ότι δεν πρέπει να αγνοηθούν οι πολλές ενδείξεις, οι οποίες, αν ερμηνευθούν σωστά, αποτρέπουν από το εγχείρημα κλωνοποίησης ανθρώπων. Δεν υπάρχει σήμερα καμία δυνατότητα πρόβλεψης σχετικά με την έκβαση ενός πειράματος κλωνοποίησης στα ζώα και υπάρχουν πολλά παραδείγματα στα οποία ζώα που έδειχναν υγιή πέθαναν ξαφνικά λόγω ποικίλων προβλημάτων. Εκτιμώ ότι θα πρέπει να ασκηθεί κοινωνική πίεση για να μην υπάρξουν προσπάθειες κλωνοποίησης ανθρώπων». Ωσπου να δικαιώσει όμως ο χρόνος τους λιγότερο φωτογενείς επιστήμονες κύρους, η «δημοκρατία» της κάμερας είχε στείλει πληθώρα θυμάτων στα χέρια των τσαρλατάνων (δεν θα αναφέρουμε τα ονόματά τους για να μη διαιωνίσουμε τη δωρεάν διαφήμισή τους…), οι οποίοι χρέωναν τεράστια ποσά σε απελπισμένους γονείς που έχοντας χάσει ένα παιδί ήλπιζαν να το δουν να «ξαναγεννιέται».

Ζήτηση για θεραπείες

Ενας παράγοντας που παίζει καθοριστικό ρόλο στην ευρεία εξάπλωση ενός επιστημονικού προϊόντος είναι η ζήτηση, η απαίτηση του κοινού γι’ αυτό. Με δεδομένο το ότι η σύγχρονη επιστήμη μπορεί να δώσει λύση σε όλα σχεδόν τα προβλήματα της ανθρώπινης αναπαραγωγής, η πιθανότητα να υπάρξει κοινωνική πίεση για την εφαρμογή της κλωνοποίησης (αν υποτεθεί ότι ήταν εφικτή) ως μέσου αναπαραγωγής είναι μάλλον ανύπαρκτη. Η υπαρκτή πιθανότητα είναι να υπάρξει απαίτηση για θεραπευτική κλωνοποίηση: πρόκειται για τη δημιουργία στον δοκιμαστικό σωλήνα εμβρύων-κλώνων ατόμων που πάσχουν από κάποιο νόσημα και τα οποία θα μπορούσαν να θεραπευθούν με τη χρήση κυττάρων που θα λαμβάνονταν από τους κλώνους τους. Στο θεωρητικό προς το παρόν αυτό σενάριο, ο κλώνος δεν εμφυτεύεται ποτέ σε μήτρα και προφανώς δεν γεννιέται ποτέ.

Οι δυνατότητες που ανοίγονται από τη χρήση των εμβρυϊκών κυττάρων στη θεραπεία ασθενειών είναι τεράστιες. Εκτιμάται ότι αν οι επιστήμονες επιτύχουν να θέσουν τις ενδογενείς ιδιότητες αυτών των κυττάρων (από τα οποία προκύπτουν κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης όλοι οι ιστοί του σώματός μας) υπό πλήρη έλεγχο, θα επέλθει στην ιατρική μια επανάσταση άνευ προηγουμένου: ο τρόπος αντιμετώπισης των ασθενειών θα κάνει τις σημερινές μεθόδους να μοιάζουν παλαιολιθικές! Φυσικά οι πρώτοι που θα κόψουν το νήμα στον αγώνα δρόμου για την υλοποίηση των οραμάτων της αναγεννητικής ιατρικής (έτσι ονομάζεται η νέα αυτή ιατρική) θα έχουν πολλαπλά οφέλη, ηθικά και υλικά. Και επειδή οι επιστήμονες δεν διαφέρουν από τους άλλους ανθρώπους, υπήρξαν και φαινόμενα αντίστοιχα με εκείνα της χρήσης αναβολικών στα σπορ: ένας νοτιοκορεάτης ερευνητής, ο Woo Suk Hwang του Πανεπιστημίου της Σεούλ, δήλωσε ψευδώς το 2004 ότι είχε πετύχει να δημιουργήσει ανθρώπινους κλώνους από τους οποίους είχε εξαγάγει εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα. Η αποκάλυψη ότι τα δεδομένα που χρησιμοποίησε ο Hwang ήταν πλαστά υπήρξε ένα τεράστιο πλήγμα στο κύρος της επιστημονικής κοινότητας, η οποία χρειάστηκε καιρό και τη βοήθεια του Τύπου (όλα ξεκίνησαν από ένα ντοκυμαντέρ στη νοτιοκορεατική τηλεόραση) προκειμένου να αντιληφθεί το σκάνδαλο.

Το μέλλον στα βλαστικά

Σήμερα τα δεδομένα έχουν ως εξής: η Ντόλι έχει πεθάνει (πρόωρα και με αρθρίτιδα της οποίας η προέλευση δεν στάθηκε δυνατό να εξηγηθεί), πληθώρα ζώων έχει κλωνοποιηθεί (αν και τα ποσοστά επιτυχίας της κλωνοποίησης ζώων δεν ξεπερνούν το 5% και οι ερευνητές δεν γνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους το 95% των προσπαθειών τους αποτυγχάνει) και καμία σημαντική πρόοδος στην κλωνοποίηση ανθρωπίνων εμβρύων δεν έχει επιτευχθεί. Εχει σημειωθεί όμως τεράστια πρόοδος στη μελέτη των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων, από τα οποία έχουν παραχθεί ιστοί διαφόρων ειδών, ενώ κάποια από αυτά έχουν δοκιμαστεί σε μεταμοσχεύσεις με ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Με άλλα λόγια, όλα δείχνουν ότι ως κοινωνία μάλλον θα κληθούμε να αποφασίσουμε τι θέλουμε να κάνουμε με την κλωνοποίηση των εμβρύων: αν και εφόσον αυτή καταστεί δυνατή, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το δίλημμα της δημιουργίας ενός εμβρύου με στόχο αυτό να λειτουργήσει ως εργοστάσιο παραγωγής κυττάρων τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για τη θεραπεία νοσούντων.

Για να μπορέσουμε να συμμετάσχουμε στις αποφάσεις, θα πρέπει να είμαστε ενημερωμένοι και θέλουμε να πιστεύουμε ότι από αυτές τις σελίδες έχουμε και εμείς συμβάλει στην ενημέρωσή σας. Για του λόγου το αληθές, σας παραθέτουμε δύο αποσπάσματα που στόχο είχαν να δείξουν το ανέφικτο της κλωνοποίησης όχι από τεχνικής απόψεως αλλά λόγω του ανεξέλεγκτου της περιβαλλοντικής επίδρασης στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Το πρώτο είναι από το κύριο άρθρο της εφημερίδας στο φύλλο της 2ας Φεβρουαρίου 1997: «Η κλωνοποίηση, ως γνωστόν, αναπαράγει μορφές ζωής πανομοιότυπες, χωρίς τις ορθόδοξες βιολογικές λειτουργίες, αλλά με τη δημιουργία ενός εμβίου όντος από ένα κύτταρο άλλου. Το παραγόμενο είδος είναι, θεωρητικά, ακριβές αντίγραφο εκείνου από το οποίο προήλθε. Οπως εξηγούν όμως οι ειδικοί επιστήμονες (βλ. το ειδικό αφιέρωμα στο σημερινό «Αλλο Βήμα»), μόνο θεωρητική είναι η δημιουργία ανθρωπίνου αντιγράφου: για να δημιουργηθεί απαράλλακτο ομοίωμα ενός συγκεκριμένου ανθρώπου, χρειάζεται το δημιουργούμενο με κλωνοποίηση έμβρυο να ακολουθήσει ίδια εξέλιξη ζωής, ίδια διαδρομή με εκείνη που «χάραξε» τη φύση εκείνου από τον οποίο δημιουργήθηκε. Δηλαδή να ζήσει τις ίδιες καταστάσεις, να πάει στα ίδια σχολεία, να υποστεί τις ίδιες δοκιμασίες ­ με λίγα λόγια, να έχει τις ίδιες ακριβώς εμπειρίες που είχε ο αντιγραφόμενος άνθρωπος».

Μία εβδομάδα αργότερα (το θέμα παρέμεινε για καιρό στην επικαιρότητα) σημειώναμε σε σχετικό άρθρο: «Ας δεχθούμε πως υφίσταται ένα κλωνοποιημένο παιδί. Πώς θα ήταν; Η Ντόλι μοιάζει με τη μητέρα της, αλλά μεταξύ προβάτων θα ήταν δύσκολο να εντοπιστούν διαφορές. Για τους ανθρώπους όμως τα γονίδια δεν είναι παρά μόνο η αρχή. Σήμερα ξέρουμε ότι η περιβαλλοντική επιρροή μπορεί ακόμη και να αλλάξει τις φυσιολογικές δομές του εγκεφάλου, καθορίζοντας κατά ένα ποσοστό, μέσω της έκφρασης των γονιδίων, τη συμπεριφορά. Αρα το παιδί αυτό δεν θα είχε τον χαρακτήρα που είχε ο δότης του DNA. Θα είχε άραγε τα ταλέντα του; Κανένας δεν μπορεί να μας το εξασφαλίσει. Αν ο Μότσαρτ είχε γεννηθεί σε μια πρωτόγονη αφρικανική φυλή, μάλλον δεν θα είχαμε απολαύσει τις συμφωνίες του. Σε μια οικογένεια όμως όπου ο πατέρας ήταν συνθέτης και η μεγάλη αδελφή έπαιρνε μαθήματα πιάνου το ταλέντο του νεαρού συνθέτη βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί. Με άλλα λόγια, τα γονίδια δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τη μετάδοση του ταλέντου και το υποτιθέμενο παιδί δεν θα ήταν απαραιτήτως ένα παιδί-θαύμα. Αυτό το παιδί όμως θα ήταν σίγουρα υγιές, ως κλώνος υγιούς ατόμου, έτσι δεν είναι; Οχι απαραίτητα! Τα κύτταρα συγκεντρώνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους μεταλλάξεις οι οποίες μπορεί και να μην είναι διαγνώσιμες σε ένα ενήλικο άτομο. Αν ένα γονίδιο που κωδικοποιεί για κάποιον νευροδιαβιβαστή υποστεί μετάλλαξη σε κάποιο κύτταρο του δέρματος, αυτό δεν θα είχε καμία συνέπεια για τον ενήλικο που τη φέρει. Αν όμως αυτό το δερματικό κύτταρο χρησιμοποιηθεί για κλωνοποίηση, το μωρό, αν γεννηθεί, θα φέρει διανοητικά προβλήματα…».