Σημειώσεις από το Ουζμπεκιστάν-1

Ο τίτλος θα μπορούσε να ήταν «Στα ίχνη του χαμένου πολιτισμού». Μπορεί να ήταν πιο κατάλληλο. Αλλά δεν θα υπήρχε ο «Χαμένος Διαφωτισμός» όπως στην μελέτη του Φρέντερικ Σταρρ, με τον τρόπο που αναζητείται το τελευταίο διάστημα στον Ματουριντί ή στο Τουρκεστάν. Διότι ο Διαφωτισμός είναι μια έννοια ή ένας οδικός χάρτης που απόκοψε τη Δύση από τις παραδόσεις της, που δεν αναγνωρίζει κανένα άλλο ορθολογισμό εκτός από την καθοδήγηση του μυαλού και μετέφερε την Δύση στο σήμερα. Οι δυο πιο αιματηροί παγκόσμιοι πόλεμοι που έζησε η ανθρωπότητα είναι αποτέλεσμα αυτού του διαφωτισμού. Ωστόσο ο χαμένος πολιτισμός που ψάχνουμε εμείς είναι ένας διαφορετικός πολιτισμός που δεν εκμεταλλεύεται και έχει ως άξονα αναφοράς την δικαιοσύνη.

Προσπαθώ να φέρω την κουβέντα στην επίσκεψη μου στο Ουζμπεκιστάν. Πήγαμε στο Ουζμπεκιστάν με αφορμή το συμπόσιο που διοργανώθηκε με τη στήριξη της Τουρκικής Υπηρεσίας Συνεργασίας και Συντονισμού (TİKA) και σε συνεργασία του Κέντρου Σκέψης και Έρευνας Άνκαρα (ADAM), του Πανεπιστημίου Sabahattin Zaim και του Εθνικού Πανεπιστημίου του Ουζμπεκιστάν.

Όταν ένας άνθρωπος πηγαίνει στα εδάφη που ζούσαν πριν από μια χιλιετία οι πρόγονοι του, νιώθει σαν να έχει πάρει πρόσκληση από τους προ-προ παππούδες και γιαγιάδες του. Με λίγο θλίψη, νοσταλγία και περιέργεια που προκαλεί ένας αποχωρισμός χιλίων ετών.

Πριν πάω θέλησα να διαβάσω λίγο σχετικά με την περιοχή. Αλλά είναι τόσο περιορισμένες οι επιστημονικές εργασίες, τα απομνημονεύματα και τα οδοιπορικά στην τουρκική γλώσσα ειδικά για το Ουζμπεκιστάν και γενικά για την Κεντρική Ασία που είναι σαν να κάνεις μια έρευνα για το Μεξικό και όχι για την πατρίδα των προγόνων σου. Οι περισσότερες πηγές που υπάρχουν δεν είναι διαθέσιμα σε βιβλιοπωλεία στην Άνκαρα. Στα αγγλικά όμως υπάρχουν τόσες πολλές εργασίες με πρώτο το “A Historical Atlas of Central Asia” (Ιστορικός Άτλαντας της Κεντρικής Ασίας) του Γιούρι Μπρέγκελ.

Τουρκεστάν

Όσοι έχουν συνείδηση της Ιστορίας στην Τουρκία και το Ουζμπεκιστάν, τονίζουν συχνά ότι η αχανής γεωγραφία που σήμερα ονομάζεται Τουρκικές Δημοκρατίες, παλιά λεγόταν Τουρκεστάν και πως μετά την σοβιετική εισβολή, οι Σοβιετικοί έδωσαν διαφορετικές ονομασίες για να κατακερματίσουν αυτήν την περιοχή. Αργότερα ο όρος Τουρκεστάν σε μεγάλο βαθμό ξεχάστηκε σε τούτη τη γεωγραφική περιοχή, ή δυστυχώς το έκαναν να ξεχαστεί. Εμείς οι Τούρκοι της Τουρκίας μάθαμε για τον τουρκικό κόσμο χάρη στον αείμνηστο Οζάλ, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η ανάμνηση ενός από τους συνέδρους που μας αφηγήθηκε κατά το ταξίδι αυτό καταδεικνύει τη σοβαρότητα της υπόθεσης: «Εγώ πριν από τον Οζάλ, εξεπλάγην πολύ όταν είδα Κιργίζιους και Ουζμπέκους να είναι άνθρωποι που προσεύχονται και πλένονται για την προσευχή σε ένα ντοκιμαντέρ για τον Δρόμο του Μεταξιού που είχαν γυρίσει οι Ιάπωνες. Με την επίδραση και της εκπαίδευσης που πήραμε νόμιζα ότι οι κοινότητες αυτές υπήρχαν σε κάποιο περίοδο της ιστορία και ότι στη συνέχεια χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Υπήρχαν και ζούσαν ακόμα».

Αναμφίβολα είναι αρκετά σημαντικό να γνωρίζεις το παρελθόν και να έχεις επίγνωση των όσων βιώνονται. Ναι, ο όρος Τουρκεστάν χρησιμοποιήθηκε για την γεωγραφική περιοχή στην οποία στο παρελθόν ζούσαν αυτές οι κοινότητες, που περιέχει επίσης και την περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ανατολικό Τουρκεστάν. Παρόλα αυτά η συνεχής υπογράμμιση αυτής της κατάστασης δεν μας πηγαίνει πιο μπροστά. Αυτό δεν συνέβη μόνο στη Σοβιετική Ένωση. Παρόμοιοι κατακερματισμοί εκδηλώθηκαν κάπως σε όλες τις χώρες κατά τη διαδικασία της εμφάνισης των εθνών κρατών. Σημειώνεται ότι σήμερα υπάρχουν 52 χώρες στην περιοχή που κάποτε χαρακτηριζόταν ως Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ύστερα από τόσες διαδικασίες, θα πρέπει αντί να λυπόμαστε, να εστιάσουμε στο πως μπορούν να αναπτυχθούν πολύπλευρες σχέσεις. Αυτό που έχει σημασία σήμερα είναι να καταβάλλουμε προσπάθειες για να θεωρήσουμε τις ιστορικές σχέσεις ως ευκαιρία για πολύπλευρες συνεργασίες όπως ακριβώς προσπαθούν να κάνουν οι Βρετανοί με την Κοινοπολιτεία των Εθνών (Commonwealth) και η Γαλλία με τον Διεθνή Οργανισμό Γαλλοφωνίας.

Αρχιτεκτονική

Όταν φτάσαμε στην Τασκένδη τις πρώτες πρωινές ώρες μας υποδέχθηκε μια βροχή γεμάτη θλίψη αλλά και μια γλυκιά ανοιξιάτικη μέρα. Γεμάτος με συναισθήματα αποχωρισμού μιας χιλιετίας αλλά και σμιξίματος, νιώθω σαν να με υποδέχονται οι πρόγονοι μου με δάκρυα.

Πηγαίνοντας από το αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο αλλά και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου αυτό που διαπίστωσα πρώτα πρώτα στην Τασκένδη, την Σαμαρκάνδη και την Μπουχάρα ήταν το πόσο πράσινη χώρα είναι το Ουζμπεκιστάν. Ευρείς δρόμοι, ψηλά δέντρα, πάρκα και μια πολύ καλά προστατευμένη ιστορική υφή είναι τα πρώτα πράγματα που παρατηρείς. Δεν θα ήταν υπερβολή αν σας έλεγα ότι στα μέρη που επισκεφθήκαμε δεν είδα ούτε ένα κτίριο που να υπερβαίνει το ύψος των ψηλών δέντρων. Οι ιστορικές περιοχές της Τασκένδης, της Σαμαρκάνδης και της Μπουχάρα είναι σαν υπαίθριο μουσείο. Δεν υπάρχει καμία δόμηση που να προκαλεί ενόχληση και δυσαρέσκεια. Όταν τα βλέπεις καταλαβαίνεις αυτά που έχει χάσει η Τουρκία. Αν και κάποια μονότονα, κρύα, κακόγουστα και χωρίς πνεύμα κτίρια απομεινάρια της σοβιετικής εποχής που είδαμε κατά τόπους προκαλούν κάποια ενόχληση, αυτή η εικόνα που χαλάει την παραδοσιακή υφή της χώρας αλλάζει με τα νέα κτίρια. Τα νέα κτίρια είναι σε πλήρη αρμονία με την ιστορική υφή. Δεν μπορείς με μια πρώτη ματιά να καταλάβεις αν είναι νέα ή ιστορικά κτίρια.

Επιστήμη και πολιτισμός

Αναμφίβολα αυτό που προκαλεί μεγάλη αίσθηση στο Ουζμπεκιστάν είναι οι Μεντρεσέδες (ιεροσπουδαστήρια). Σαν βλέπεις πόσο μεγάλη σημασία δόθηκε στην παιδεία, στην επιστήμη και στον πολιτισμό σε τούτα εδώ τα εδάφη κατά τον 15^ο αιώνα, πόσο αλματώδης πρόοδος καταγράφηκε, ανοίγουν διάπλατα από έκπληξη  τα μάτια ανθρώπων όπως εμείς που λόγω της εκπαίδευσης μας νομίζουμε ότι οι επιστημονικές εξελίξεις συμβαίνουν μόνο στη Δύση. Όταν είδαμε στην Τασκένδη το Μεντρεσέ Κουκελντάς που χρονολογείται στον 16^ο αιώνα, ο καθηγητής Μεχμέτ Εμίν Γκόκτας είπε το εξής: «στη Δύση κατά τον 16^ο αιώνα δεν υπήρχε ένα τόσο επιβλητικό, εφοδιασμένο και ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό κτίριο».

Όταν βλέπεις την μαγευτική πλατεία Ρεγκιστάν της Σεμερκάνδης θες να κάτσεις εκεί για μέρες ολάκερες και να παρακολουθείς το εντυπωσιακό τοπίο. Η πλατεία συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO το 2001. Η πλατεία, στην πραγματικότητα το συγκρότημα κτιρίων, αποτελείται από τρία κτίρια, τους μεντρεσέδες Ούλουγ Μπέη, Σιρντόρ και Τιλκαρί. Ο μεντρέσες Ούλουγ Μπέη κατασκευάστηκε από τον 4^ο Σουλτάνο της Αυτοκρατορίας του Τιμούρ (των Τιμουριδών όπως είπε ο ξεναγός μας), τον Ουλούγ Μπέη ο οποίος ήταν και αστρονόμος. Εδώ δίδασκε ο ίδιος μαθηματικά και αστρονομία. Θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια της εποχής του. Το μέγεθος και η αρχιτεκτονική του καθενός κτιρίου είναι εντυπωσιακά και μας δείχνουν τη σημασία που δινόταν τότε στην εκπαίδευση και στην επιστήμη.

Από τα εκατοντάδες μεντρεσέδες που υπήρχαν στο Ουζμπεκιστάν σήμερα λειτουργούν μόνο το Κουκελντάς στην Τασκένδη και το Μιρ Αράπ στην Μπουχάρα. Αυτό μας προκαλεί λύπη, αλλά μας προκαλεί περισσότερο λύπη που δεν υπάρχει κανένα ενεργό στην Τουρκία. Αλλά ιστορικά πανεπιστήμια όπως η Οξφόρδη και το Χάρβαρντ λειτουργούν ακόμα στα ιστορικά τους κτίρια. Αποτελεί επείγουσα ανάγκη τα κτίρια των μεντρεσέδων τόσο στο Ουζμπεκιστάν όσο και στην Τουρκία να συσχετιστούν περισσότερο με τα πανεπιστήμια, όπως ισχύει στη Δύση, για να μην χαθεί η συνέχεια, η παράδοση, η ιστορία και η βαθιά ριζωμένη συνείδηση ενός πολιτισμού και να λειτουργήσουν ξανά τουλάχιστον κάποια από αυτά.

Πως πεθαίνει με θλιβερό τρόπο ο σημαντικός μαθηματικός και αστρονόμος της εποχής του Ουλούγ Μπέη ο οποίος πρόσφερε πολλά έργα και επιστημονικές ανακαλύψεις στην Κεντρική Ασία; Θα συνεχίσουμε με τις υπόλοιπες εντυπώσεις μου την άλλη εβδομάδα.